Skip to main content

Ze heten niet voor niets zo

Wij kijken er niet meer van op, maar toen voor het eerst beelden op bijvoorbeeld kermissen geprojecteerd konden worden, was dat voor de toeschouwers echt 'tovenarij'.

Huiskamermodellen

Toen eenmaal kleinere huiskamermodellen op de markt kwamen, konden veel mensen voor het eerst wat meer te weten komen over andere plaatsen op de wereld. Soms dichtbij huis zoals de serie hiernaast, maar ook van verre oorden, zoals Egypte met zijn pyramides, of de Noordpool.

Meer weten

Over toverlantaarns is ontzettend veel te vertellen. Hieronder lees je er in het kort wat over. Klik op de gele pijltjes rechts om de accordeon uit te vouwen en meer over een onderwerp te weten te komen.
De uitleg is voor een belangrijk deel ontleend aan 'Virtueel museum De Luikerwaal' - met dank! Zie de link daar naartoe verderop op pagina.  

Uitvinding van Christiaan Huygens

Er zijn aanwijzingen dat Leonardo da Vinci rond het jaar 1500 al experimenteerde met een soort van toverlantaarn, maar waarschijnlijker is dat die rond 1650 werd ontworpen in Nederland, en wel door onze eigen Nedserlandse wiskundige en alleskunner Christiaan Huygens (1629-1695) uit Leiden. 

Christiaan Huygens kleur

De eerste vermelding van zijn projectieapparaat vinden we in een manuscript uit 1659, waarin hij een korte opsomming van zijn uitvindingen geeft. Even later geeft hij in een brief aan zijn Franse vriend Petit een uitleg bij een aantal schetsen ‘Pour des répresentation par le moyen de verres convexes à la lampe’ (voor vertoningen door middel van convexe glazen voor de lamp). 

"Gênante vertoningen"

Veel ruchtbaarheid heeft Huygens zelf trouwens niet gegeven aan zijn uitvinding, en hij was er bepaald niet trots op. In een brief aan zijn broer Lodewijk (1662) legt hij uit waarom: ‘De mensen zijn aardig genoeg om bewondering te veinzen, maar later drijven ze er de spot mee, en niet zonder reden.’ Hij vond het ook gênant dat charlatans het instrument gingen gebruiken om mensen bang te maken. De Duitse wetenschapper Athanasius Kircher (1602-1680) - die ook wel als uitvinder wordt genoemd - schijnt daar ook aan meegedaan te hebben. Zelfs kardinalen spaarde hij niet met zijn morbide grapjes door bijvoorbeeld op onverwachte ogenblikken duivelskoppen te projecteren.

 Kircher

Romein de Hooghe 1701

 

Zo werkt een toverlantaarn

Volgens Van Dale is een toverlantaarn: een toestel waarmee men op een wit scherm of een lichte wand in een donker vertrek vergrote beelden van op glas geschilderde voorstellingen of van fotografische diapositieven kan projecteren. Een eenvoudig principe dus. Maar in de praktijk komt daar nog heel wat techniek bij kijken.

Hieronder een foto van een toverlantaarn uit ca 1900, met daaronder een beschrijving van de onderdelen.

onderdelen

  1. projectielens die meestal d.m.v. een schroefdraad bevestigd is aan de lenshouder (a1)
  2. scherpstelknop (beweegt de lens naar voren of naar achteren voor het scherpstellen van het geprojecteerde beeld)
  3. filterhouder (voor b.v. gekleurd glas) voorop de lens
  4. afdekklep, scharnierend (dimt het licht en beschermt de lens)
  5. condensorhouder met condensor (verdeelt het licht gelijkmatig over de lantaarnplaat)
  6. schoorsteen of schoorsteendak (veroorzaakt trek voor de olielamp en voert rook en warmte af)
  7. deurtje aan de zijkant, meestal voorzien van een rond raampje met
  8. venstertje van donker gekleurd glas, waardoor het branden van de lamp in de gaten kon worden gehouden
  9. lamphuis
  10. ventilatieopeningen
  11. achterdeurtje, naar boven scharnierend
  12. klemmende houder voor de (houten) platenschuif
  13. lamp (brandde op olie, gas of elektriciteit), de olielamp is hier wat naar achteren geschoven zodat de regelaars te zien zijn
  14. draaiknop voor het verschuiven van het optische gedeelte.

Veel toverlantaarns hebben ook nog een holle spiegel tegen de achterwand die het licht van de lamp reflecteert, en soms ook een hitte-absorberend filter dat voor de lamp geplaatst is om de condensor te beschermen. 

(Bron: Luikerwaal.com)

In Museum Sloten is een grote 'exploded view' (de onderdelen als het ware uit elkaar 'geëxplodeerd') te zien waarin je dit allemaal zelf kunt bekijken en begrijpen.

03 Toverlantaarns 3

Nemo heeft een mooie animatie gemaakt met uitleg van de werking: 

Zo werden de plaatjes gemaakt

Geschilderd op glas

De vroegste lantaarnplaten werden allemaal met de hand geschilderd. Dat kon op talloze manieren, en in handleidingen en instructieboeken worden al die technieken uitgebreid beschreven: hoe je transparante pigmenten maakt, recepten voor verf, welke lak de schildering het beste beschermde, welke gereedschappen je nodig had, enzovoort.

Schilderen op glas is namelijk best lastig. Op de eerste plaats omdat glas erg glad is zodat verf er maar moeilijk op hecht en de kleuren makkelijk in elkaar overlopen. Bovendien zijn de geschilderde afbeeldingen erg klein en zelfs de kleinste afwijking valt enorm op als die zo sterk vergroot wordt op het scherm. En naarmate de techniek van de toverlantaarn beter werd met vooral betere lichtbronnen en optische systemen, was er zeer gededailleerd doorzichtig schilderwerk nodig.

Handgeschilderde plaatjes uit ongeveer 1850, uit de serie 'Aladdin en de wonderlamp'.

Decalcomanie: veredelde 'plakplaatjes' (vanaf ongeveer 1875)

Decalcomanie is het overbrengen van afbeeldingen op een speciaal geprepareerd papier naar het oppervlak van materialen, zoals porselein of aardewerk, en voor de toverlantaarn natuurlijk op glas. Plakplaatjes dus. De techniek werd aanvankelijk gebruikt door professionele lantaarnplaat-fabrikanten, maar gaandeweg ook steeds vaker door amateurs en hobbyisten.

Voor dat thuisgebruik thuis werden de plaatjes geleverd op vellen, al dan niet ook met de bijbehorende lege glasplaten. Je moest de plaatjes dan uitknippen, vochtig maken en dan overbrengen op het glas. Als je dan het papier verwijderde, bleven de afbeeldingen op de glasplaat achter.

Decalcomanie: vel met 'plakplaatjes' voor thuisgebruik 

Fotografische plaatjes (vanaf circa 1850)

De komst van de fotografie bood ook ongekende mogelijkheden voor het maken van lantaarnplaatjes. Talloze series zijn er gemaakt van verre en bijzondere streken. Mensen die nooit een verre reis maakten konden zo via de toverlantaarn toch kennismaken met die vreemde werelden.

Plaatje Pyramide

Foto-plaatje van de pyramide van Cheops in Egypte

Soms werden die foto-plaatjes dan toch weer met de hand overschilderd in doorschijnende kleuren voor een realistisch effect.

Plaatje foto ingekleurd

Meer bekijken

Bij de toverlantaarn gaat het natuurlijk vooral om kijken. Hieronder daarom wat filmpjes met allerlei achtergrondinformatie en verhalen.

De eerste bewegende plaatjes

Zoals je met een schaduwspel dingen kunt laten bewegen, zo wilden lantaarnisten al snel ook hun plaatjes laten bewegen. 

En dat was ook meteen echt het allereerste begin van de film. Hoe? Met behulp van twee over elkaar heen geplaatste toverlantaarnplaatjes. Een daarvan werd via een mechaniekje heen en weer bewogen of gedraaid, zodat je de ‘illusie’ van beweging kreeg.

Documentaire Peter Bonnet

Peter Bonnet verzamelde toverlantaarns en richtte daarmee zijn eigen museum in aan de Lindengracht in Sloten. Hij heeft die collectie vermaakt aan de gemeente, en sindsdien is de collectie te zien in Museum Sloten.

Het is wel heel bijzonder dat er een uitgebreide documentaire over hem is gemaakt, die lange tijd ook in Museum Sloten te zien was. Maar de documentaire is daarvoor eigenlijk te lang, maar om hem toch beschikbaar te houden voor geïnteresseerden, publiceren we hem nu hier.

Moderne kunstenaars bij Winterljocht (2024)

U heeft het misschien er misschien al mooie foto’s van gezien of enthousiaste verhalen over gehoord: Winterljocht, met lichtprojecties in Sloten en enkele andere Friese steden in de donkere wintermaanden.

Er was een route die langs alle projecties voerde, maar niet iedereen had dat door, en veel mensen hebben daarom 'ons' onderdeel gemist. Voor de projectie op een van de museummuren was een van onze toverlantaarnplaatjes gebruikt, maar het verrassingseffect is van de kunstenaar.

Toverlantaarnmuseum in 1983

In het voormalige stadhuis van Sloten is al vanaf 1983 het toverlantaarn-museum gevestigd met de collectie van Peter Bonnet. In het Polygoon-journaal is daar een korte documentaire van gemaakt waarop toverlantaarns, stereoscopen, antieke filmprojectoren en lantaarnplaatjes te zien zijn. Dit fragment komt uit de collectie van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. 

Van kijkdoos tot bioscoop

Een prachtig filmpje over het hele traject dat uiteindelijk leidde naar de film. Het is gemaakt door de Markiezenhof in Bergen op Zoom, en we hebben toestemming om het van hen te gebruiken - dus met dank!

Virtueel museum De Luikerwaal

Zeer veel informatie over toverlantaarns en alles wat er bij komt kijken en ermee te maken heeft. 

Lucerna - the Magic Lantern Web Resource

Een ware schatkamer aan lantaarnplaatjes, te doorzoeken op allerlei mogelijk zoektermen. Engelstalig. De link brengt je naar de bijdragen van Museum Sloten. 

Contact

Heerenwal 48
8556 XW Sloten
+31 514 531541

Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.
Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Museum Sloten is ook te vinden op 
Museuminfo

Openingstijden 2024

Van 30 maart tm 3 november op
  dinsdag t/m vrijdag 11 – 17 uur
  zaterdag en zondag 13 – 17 uur

Afwijkende openingstijden 
Maart-april en oktober-3 november:
   dinsdag t/m vrijdag tot 16 uur 
Juli en augustus extra open:
   maandag 13 - 17 uur 
November Open Museummaand
   va. 8 nov t/m 1 december
   Vrijdag tm zondag 13 - 17 uur

Gesloten op feestdagen
1e en 2e paasdag (31 maart en 1 april)
Koningsdag (27 april)
Hemelvaartsdag (9 mei)
1e en 2e pinksterdag (19 en 20 mei)

Gesloten wegens afhuur op
vrijdag 6 september hele dag
dinsdag 17 september vanaf 13:30 uur
vrijdag 18 oktober vanaf 12:00 uur

Toegangsprijzen

Volwassenen € 5,-
Kinderen van 6 t/m 12 jaar € 3,50
Kinderen jonger dan 6 jaar gratis
Museumkaart gratis

Groepen
Korting en arrangement op maat. Neem vooral even contact op voor overleg.

© Museum Sloten, Margriet Agricola | Webdesign | Sitemap